Jan Kleinnijenhuis over de toeslagenaffaire: ‘De slachtoffers kunnen niet wachten’

Ondanks alle beloften is er nog teleurstellend weinig vooruitgang geboekt. Onderzoeksjournalist Jan Kleinnijenhuis kan niet anders dan tot die conclusie komen als hij kijkt naar de afhandeling van de toeslagenaffaire, waarbij tienduizenden ouders het slachtoffer werden van de fraudejacht van de Belastingdienst. Velen van hen kwamen door onterechte terugvorderingen in grote financiële problemen, sommigen verloren hun baan, hun huis. Voor een groot deel van de gedupeerden is nog altijd onduidelijk waar ze precies op kunnen rekenen en wanneer er een oplossing komt. De hersteloperatie dreigt te verzanden, en ook van de door het ministerie van financiën in het vooruitzicht gestelde openheid van zaken hebben Jan Kleinnijenhuis en zijn collega Pieter Klein van RTL Nieuws, met wie hij het dossier al tweeënhalf jaar volgt, nog weinig gemerkt. Reden voor het duo om naar de rechter te stappen om te vragen of er eindelijk inzage kan worden gegeven in stukken die zijn achtergehouden. “Ik vind het onbegrijpelijk en ongehoord om naar buiten te doen alsof alles anders en beter zal gaan, terwijl er in de praktijk niets verandert.”

Het lijkt het wereldkampioenschap bestuurlijk onvermogen wel, verzuchtte de voorzitter van de parlementaire ondervragingscommissie afgelopen november. Die verhoren schetsten een ontluisterend beeld van de ‘Haagse bermudadriehoek’: de signalen waren er wél, maar werden stelselmatig door ambtenaren genegeerd. Wat leverden ze op?

“De grootste winst van de parlementaire ondervragingscommissie kinderopvangtoeslag is dat eindelijk goed in kaart is gebracht hoe het heeft kunnen gebeuren dat tienduizenden mensen in de financiële ellende zijn gestort door de overheid. We hebben voorafgaand aan de verhoren wel verhalen gebracht die een deel van dat beeld schetsten, maar het is belangrijk dat er in korte tijd met alle hoofdrolspelers, onder ede, een totaalverhaal verteld kon worden.”

Kort daarna trad het kabinet af. Beschouwde je dat als een overwinning?

“Dat werd me ook gevraagd na het aftreden van staatssecretaris Menno Snel, eind 2019. Ik leg de feiten bloot, dát is mijn taak. De politieke consequenties interesseren me niet zo. Het is wél belangrijk voor de slachtoffers, omdat ze zagen dat er verantwoordelijkheid werd genomen. Al kan het een dubbel gevoel geven als je ziet dat er in de praktijk vervolgens weinig verandert.”

In de verkiezingscampagne speelde de toeslagenaffaire nauwelijks een rol. Aanjager Pieter Omtzigt kwam binnen het CDA op een zijspoor terecht. Heeft dat je verbaasd?

“Voor een deel wel, ja. Aan de andere kant: als je mensen vraagt wat ze een opvallend moment in de campagne vonden, zullen veel van hen toch het RTL Verkiezingsdebat noemen, toen slachtoffer Kristie Rongen tegenover Mark Rutte stond. Dat was eigenlijk een van de weinige keren dat hij het in de campagne heel erg moeilijk kreeg en met zijn mond vol tanden stond.

“Je merkte dat het thema onder de oppervlakte broeide, maar pas na de verkiezing kwam het tot een uitbarsting, met de ‘functie elders’ in de verkiezingsnotitie onder de arm van Kajsa Ollongren als lont in het kruitvat. De ophef daarover ging niet alleen om Omtzigt, maar om de hele bestuurscultuur. Deze man was lastig geweest, werd in het CDA opzijgeschoven en in het kabinet al helemaal niet gepruimd – die moest dan maar weg. Je kunt honderd keer gelijk hebben, de politieke werkelijkheid is anders.”

Die Haagse bestuurscultuur moet veranderen, klonk het na de verkiezingen, er moet meer dualisme komen. Wat gaat daarvan terechtkomen?

“In de Tweede Kamer is er onlangs weer over gedebatteerd. Er komt een commissie die onderzoek gaat doen naar hoe de Kamer beter van informatie kan worden voorzien. Dat is iets wat je op veel dossiers ziet: we stellen een commissie in, daarmee kopen we tijd en bereiden we een polderoplossing voor om een zachte landing te garanderen. Het harde debat is maar heel beperkt gevoerd.”

Voor veel mensen is de toeslagenaffaire een ver-van-mijn-bedshow. Dat komt, schreef hoogleraar arbeids- en migratiegeschiedenis Leo Lucassen onlangs in een column, omdat veel slachtoffers er door hun migratieachtergrond niet echt bij horen. Ben je het met hem eens?

“Iederéén had dit kunnen overkomen. Maar degenen die het minste hadden, zijn het hardst geraakt. Dat is het wrange. We hebben toeslagen geïntroduceerd om mensen die het nodig hadden te ondersteunen, en juist hen zijn we als fraudeur gaan aanmerken. Ook mensen die het wel konden opvangen hebben een naheffing gekregen. Voor hen was het weliswaar vervelend dat de spaarrekening ineens leeg was, maar het was niet die ene dominosteen die al die andere aan het vallen bracht. En dat is bij de gedupeerden in hoge mate wel gebeurd. Ze kwamen van de regen in de drup, de ellende werd steeds groter.”

Je hebt met veel van de slachtoffers nog geregeld contact, hoe gaat het nu met ze?

“Sommigen zijn inmiddels geholpen, zij staan nu andere gedupeerden bij, maar anderen zitten nog enorm in de penarie en hebben geen idee hoelang het allemaal nog gaat duren. De hersteloperatie dreigt te vast te lopen. De Uitvoeringsorganisatie Herstel Toeslagen kan het werk niet aan. Alles verzandt in regels en procedures. Terwijl slachtoffers niet kunnen wachten. Voor veel slachtoffers zal het nog jaren duren voor er een oplossing komt. Dat is heel moeilijk te verteren.”

Het kabinet besloot in december de portemonnee te trekken en de gedupeerden 30.000 euro te betalen als compensatie voor hun leed. Zijn hun problemen daarmee opgelost?

“Er zijn grote groepen die veel minder schade hebben geleden en nu 30.000 euro krijgen. Ja, natuurlijk zijn zij blij met dit bedrag. Maar voor de mensen met ernstige financiële problemen, die hun opleiding niet konden afmaken, van wie kinderen uit huis geplaatst zijn als gevolg van alle onrust, is dit bij lange na niet genoeg. Een bijkomend probleem is dat een deel van hen onder bewind staat en niet bij het geld kan. De staatssecretaris kan dan wel zeggen: dit geld is voor de ouders, de schuldeisers mogen er niet aankomen, maar de ouders kunnen er niet bij.

“De timing van de maatregel vond ik merkwaardig. De Tweede Kamer heeft vorig jaar meermalen tegen de staatssecretaris gezegd: los dit op, het moet sneller. En steeds werd gezegd: laat ons ons werk doen, het kan niet anders. Tot er een politiek probleem was en het aftreden van het kabinet dreigde, toen kon er ineens wél van alles.”

Er komt een parlementaire enquête. Wat zijn de belangrijkste vragen waarop een antwoord moet komen?

“De ondervragingscommissie had een beperkte onderzoeksopdracht, een parlementaire enquête kan het veld verbreden en dieper graven. We hebben het tot nu toe alleen gehad over wat er misging bij de Belastingdienst waardoor mensen onterecht als fraudeur zijn bestempeld, maar wat is er vervolgens met alle gegevens gebeurd? Zijn ze gedeeld met het UWV of de Sociale Verzekeringsbank? Als jij op al die plekken als fraudeur aangemerkt staat terwijl dat onterecht is, heeft dat grote gevolgen.

“Verder weten we al dat dubbele nationaliteit voor de Belastingdienst een indicator was voor fraude – wat ik schokkend vind in een democratische rechtsstaat. Maar het is nog onduidelijk welke rol nationaliteit precies speelde in de algoritmes en risicomodellen van de Belastingdienst en andere overheidsorganisaties.”

Het vertrouwen van burgers in de overheid heeft door de toeslagenaffaire een enorme knauw gekregen. Wat is er nodig om dat te herstellen?

“Door de manier waarop de hersteloperatie is vormgegeven is er tot nu toe nog weinig vertrouwen teruggewonnen. Er is een bestuurlijk moeras gecreëerd. De communicatie is onduidelijk en er wordt steeds van richting veranderd, waardoor de slachtoffers geen idee hebben waar ze aan toe zijn.

“Tegelijkertijd heeft de toeslagenaffaire in ambtelijk en bestuurlijk Nederland enorme impact gehad. De discussie over de bestuurscultuur zal niet vanzelf verdwijnen. Er ligt een duidelijke opdracht, en dat is het belangrijkste begin van herstel van vertrouwen.”

Je schrijft nu al bijna drie jaar bijna alleen over de toeslagenaffaire. Die helikopterblik heeft veel opgeleverd. Tegelijkertijd willen lezers op de website óók het laatste nieuws lezen, en in hun ochtendkrant daarvan een analyse. Hoe ga je daar als journalist mee om?

“Je hoeft als krant niet overal achteraan te rennen, maar moet keuzes durven maken. Juist daarin kun je onderscheidend zijn. De waan van de dag eist veel aandacht op, maar er is altijd ruimte om daarin zelf je weg te bepalen en te schrijven over onderwerpen die jij als journalist belangrijk vindt. Als dat tijd kost, zo is mijn ervaring bij Trouw, dan krijg je die van de hoofdredactie ook. Maar je moet zelf duidelijk weten wat je wilt gaan doen. Zomaar een journalist vrijstellen in de hoop dat er wat naar boven komt, zal weinig opleveren.”

Je won een Tegel en was in 2019 Journalist van het Jaar. Ervaar je nu meer medewerking in je zoektocht naar de feiten?

“Nee, totaal niet. Het ministerie van financiën heeft in onze vragen om wederhoor en WOB-verzoeken keer op keer verwijzingen achtergehouden naar documenten die onlangs opdoken en waaruit blijkt dat de Belastingdienst al in 2017 wist dat ze fout zat. Vorig najaar beloofde het ministerie nog achtergehouden stukken in een Wob-verzoek na te sturen, recent hebben we ontdekt dat dit opnieuw niet volledig is gebeurd. Daarvoor staan we binnenkort bij de rechter, waar we zullen verzoeken om volledige inzage. Dat is dus twee jaar nadat we ons oorspronkelijke verzoek om documenten hebben gedaan.

“De Wet openbaarheid bestuur (Wob) is er omdat de overheid van ons allemaal is, wat die doet moet inzichtelijk en toegankelijk zijn voor iedereen. Het is geen journalistenrecht, maar een plicht vanuit de overheid om op een behoorlijke manier inzage te geven in hoe beleid tot stand komt. Toen het kabinet in januari aftrad, beloofde het veel transparanter te werk te gaan, maar in de praktijk neemt de regering een loopje met de wet. Ik vind het onbegrijpelijk en ongehoord om naar buiten te doen alsof alles anders en beter zal gaan, terwijl er in de praktijk niets verandert.”

Welke keuzes worden er gemaakt bij het schrijven van artikelen en hoe pakken wij ons onderzoek aan? In Achter de Schermen vertellen journalisten van Trouw hoe ze te werk gaan. Er is ook een Achter de Schermen podcast, die is hier te vinden. Of open hem via iTunes, Spotify of Google Podcasts.