Hoe gedupeerden van de Toeslagenaffaire in een hel van stress, vernedering, schaamte en depressie kwamen

De documentaire Alleen tegen de staat gaat over de Toeslagenaffaire, al hoor je over het schandaal zelf bijna niets. In plaats daarvan zet regisseur Stijn Bouma vijf moeders in een zaaltje – Derya, Janet, Nazmiye, Badriah, Naoual – en laat ze in medium close-up vertellen wat het voor hen betekende om door de Belastingdienst ten onrechte te worden beschuldigd van fraude en vervolgens vermorzeld.

Alleen tegen de staat, deze maandag op televisie, vertelt hoe de gedupeerden terechtkwamen in een hel van stress, vernedering, schaamte, uithuisplaatsing, isolement en depressie. Bouma: „Ik was niet geïnteresseerd in hoe en wat precies, ik was geïnteresseerd in de persoonlijke effecten, hoe de affaire hen heeft veranderd, wat het voor hun kinderen heeft betekend. Ik wilde de gedupeerden centraal stellen, op zo’n manier dat andere mensen zich erin kunnen herkennen, zonder dat ze denken: ver-van-mijn-bed-show. Laten zien: dit zijn gewoon burgers, en op een dag kwam die brief, en ze hebben echt alles geprobeerd om het weer recht te zetten.”

De regisseur wilde aanvankelijk een speelfilm maken. Voor research ging hij langs bij een van de gedupeerden Dat was Derya, die ook in de film zit. „Ik heb vijf uur gruwelijke verhalen aangehoord, ik kwam echt geshockt thuis. Dit is zó groot, dacht ik, en zó pijnlijk. Ik had de indruk dat het niet helemaal tot Nederland doordrong. Dat maakte me woest.” Maar, zo vroeg hij zich af, wat kon hij betekenen? Bouma: „Ik kan hun schulden niet betalen, van juridische zaken heb ik geen verstand. Maar ik kan ze wel een stem en een gezicht geven. Ik kan voor hen een megafoon zijn.”

Opvallend tussen alle ellende is het moment dat Derya, een van de moeders, de daders verwenst: „Ik haat ze. Ze mogen allemaal de tering krijgen. Godver wat een teringlijers zeg.” Bouma: „Ja, dat is een belangrijk moment van ontlading in de film. Om het echt door laten dringen moet je in alle rust die ellende opdienen, maar ook de woede. De woede die er eindelijk uit mag.” Eerder zei Derya nog in dagblad Trouw de daders te hebben vergeven. Bouma: „Nou ja, dat was haar voornemen voor 2021, voor zichzelf, zodat ze aan de wederopbouw kon beginnen. Maar negen maanden later blijkt dat het voornemen niet heeft gewerkt.”

Een andere moeder, Janet, vertelt dat haar kind uit huis werd geplaatst, vrij plotseling en rigoureus. Hoe kan dit een gevolg zijn van een belastingschuld? „Tja, ze vonden blijkbaar dat ze niet meer kon functioneren, dat ze te arm was om een kind groot te brengen. Ik weet ook niet precies hoe dat gegaan is, maar ik weet wel dat honderden, misschien wel duizenden kinderen van gedupeerden uit huis zijn gehaald.”

Allemaal zijn de geïnterviewden in de documentaire van kleur. Dat helpt eraan herinneren dat de Toeslagenaffaire door racistische selectie disproportioneel veel mensen van kleur trof. Was Bouma’s selectie een bewuste? „Nee, dat was puur praktisch. Ik vroeg aan Derya of ze nog andere mensen kende en dit waren ze. Ik wilde het juist algemeen menselijk maken: dat je geen moeder hoeft het zijn, of een niet-westerse achtergrond hoeft te hebben om de vernedering, de schaamte en stress van die vrouwen te herkennen.”

Ze dachten dat ze alleen waren

Je ziet ze niet samen praten, de één praat, de anderen luisteren, toch is het belangrijk dat de vijf geïnterviewden samen in de zaal zitten. „Het gaat ook over eenzaamheid. Die vrouwen vertrouwen niemand meer. Zelfs hun partner geloofde ze soms niet. Van hun omgeving hoorden ze steeds: je zal wel iets verkeerds gedaan hebben. En jarenlang dachten ze dat ze de enige waren. Ze wisten niet van die 40.000 andere gedupeerden. En op een dag werd ze gezegd: weet je, er is een groep die precies hetzelfde heeft meegemaakt als jij. Wat een openbaring! Dus ja, ze zoeken elkaar op, en vinden steun bij elkaar.” Bouma hoopt dat de vrouwen dankzij deze film wat meer uit hun isolement komen: „Dat ze weer toegankelijker worden, met wat meer vertrouwen in het leven gaan staan.”

Lees ook Moeder Karen stapt bij de Belastingdienst binnen en haalt haar gelijk

Bouma heeft de vrouwen ook gefilmd tijdens een demonstratie in Amsterdam. „Die beelden wilde ik op het einde van de documentaire doen, zodat ik strijdvaardig zou eindigen. Iets van: moedig voorwaarts.” Ook bevatte de film aanvankelijk meer over de affaire zelf dan nu het geval is. „Dat heb ik er allemaal uitgeknipt. Het gaat echt om het menselijke drama, wat armoede en schulden met mensen doen. Ik hoop dat je over vijf jaar ook nog naar de film kunt kijken. Deze film is een kreet van wanhoop, dit onrecht zou niet mogen bestaan.”