Ouders die duizenden euro's moesten terugbetalen in de toeslagenaffaire kregen bij de rechtbank niet de bescherming die zij verdienden. Dat blijkt uit een zeer kritisch rapport van de Raad voor de Rechtspraak. Eén ouder moest ruim 27.500 euro teruggeven, omdat ze een bedrag van 77 euro niet had betaald.
Tienduizenden ouders moesten van de Belastingdienst kinderopvangtoeslag terugbetalen, omdat zij niet konden bewijzen dat ze het geld daadwerkelijk aan kinderopvang hebben uitgegeven. Sommige ouders moesten duizenden euro's terugbetalen en kwamen in grote financiële problemen.
"Voor de slachtoffers van de toeslagenaffaire bestond de rechtsstaat in feite niet", zegt Henk Naves, voorzitter van de Raad voor de Rechtspraak. "Gezinnen moesten vechten tegen een veel machtiger overheid. Een oneerlijke strijd, waar rechtspraak niet altijd de bescherming bood die deze ouders wel verdienden."
Ouders die naar de rechter stapten waren vaak kansloos, doordat rechters de regels veel te streng volgden, schrijft de Raad. Voor het rapport heeft een groep bestuursrechters meer dan 100 rechters en juristen gesproken, en ook met advocaten en betrokken ouders gepraat.
Duizenden euro's terugbetalen na foutje
In het rapport maken de rechters gehakt van de alles-of-niets-regel die zij moesten volgen. Volgens die regel mocht de Belastingdienst bij élke afwijking de hele kinderopvangtoeslag terugeisen. "Kleine gebreken in de administratie van een ouder konden (zeer) grote gevolgen hebben", schrijft de Raad. In één voorbeeld had een ouder een bedrag van 77 euro niet betaald. Daarop moest ruim 27.500 euro aan toeslag worden terugbetaald.
De alles-of-niets-regel van de Belastingdienst werd goedgekeurd door de Raad van State, de hoogste bestuursrechter van Nederland. De meeste rechters durfden daarom niet af te wijken van de regel, al vonden ze hem zelf soms veel te streng.
'Medeverantwoordelijk voor onrecht'
In een persoonlijke paragraaf beschrijft één rechter: "Het moeilijkst aan dit werk, zijn de zaken waarin de uitkomst voor mijn gevoel zeer onrechtvaardig is, maar wel precies volgens de regels. Hier voel ik mij medeverantwoordelijk voor onrecht."
De rechter beschrijft een zaak van een alleenstaande moeder. "Haar financiële uitgangssituatie was lastig en er waren psychische problemen. Deze vrouw was vastberaden daar beter uit te komen voor de toekomst van haar kind. Toen ik haar informeerde dat zij volgens de regels waarschijnlijk de hele kinderopvangtoeslag moest terugbetalen, een enorm bedrag, zag ik de grond onder haar voeten wegzakken."
"Ik zag de grond onder haar voeten wegzakken"
Sommige rechtbanken gingen wél tegen de strenge alles-of-niets-regel in. Zo heeft de rechtbank in Rotterdam tussen 2013 en 2014 in bijna alle zaken geoordeeld 'dat de Belastingdienst buitenproportioneel en onredelijk handelde'. Maar die uitspraken werden in hoger beroep door de Raad van State teruggedraaid, waardoor ouders de toeslag alsnog moesten terugbetalen.
Op de automatische piloot
Uiteindelijk zijn de rechters daarom toch meegegaan met de strenge interpretatie van de regels. In het rapport worden twee redenen gegeven. De rechters moesten zorgen dat de regels overal even streng werden toegepast. Ook wilden rechters de ouders niet 'blij maken met een dode mus', als de kans groot was dat zij na een hoger beroep alsnog zouden verliezen.
Dat rechters bijna nooit meer tegen de Belastingdienst ingingen, had grote gevolgen. Rechters hielden nauwelijks meer rekening met de omstandigheden van de ouders in individuele zaken. Volgens advocaten beslisten de rechtbanken 'steeds meer op de automatische piloot'.
Rechters gingen te makkelijk mee in het verhaal van de Belastingdienst. Het rapport beschrijft het verhaal van een ouder: "Deze ouder had het gevoel dat de rechter op haar neerkeek en haar niet geloofde. Dit gevoel werd versterkt doordat ze de uitspraak van de rechter binnen een week ontving. In de uitspraak stonden dingen die volgens haar echt niet klopten. Had de rechter haar zaak echt wel goed bekeken?"
Onvrede en onbehagen
Volgens het rapport bestond er bij de bestuursrechters 'veel onvrede en onbehagen over de kinderopvangtoeslagzaken'. Maar deze zorgen werden niet gedeeld tussen rechtbanken. Omdat de ouders zelden gelijk kregen bij de rechter, kwamen zaken niet meer bij de Raad van State terecht. Die rechtbank kreeg daardoor minder signalen dat er iets aan de hand was met de kinderopvangtoeslag.
Pas in 2019 werd de alles-of-niets-regel afgeschaft. In de tussentijd zijn er bijna 17.000 zaken behandeld bij de rechter. Het totale aantal gedupeerden is nog veel hoger. Veel ouders zijn nooit naar de rechter gestapt, volgens het rapport omdat zij 'niet de middelen hadden om op te komen tegen de Belastingdienst, geen wijs werden uit alle papieren, zich schaamden voor hun situatie of murw waren geworden door de opstelling van de Belastingdienst.'
Spijkerharde uitvoering van de regels
Het onderzoek werd gedaan naar aanleiding van het rapport 'Ongekend onrecht' van de Parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag, dat in december 2020 verscheen. Daarin werd beschreven dat de rechtspraak 'jarenlang een wezenlijke bijdrage heeft geleverd aan de spijkerharde uitvoering van de regelgeving van de kinderopvangtoeslag'.
De totale kosten van de affaire lopen inmiddels op tot 5 miljard euro. Duizenden slachtoffers wachten nog altijd op een schadevergoeding, zoals Chiara:
