Er zijn verregaande hervormingen nodig in wetgeving, uitvoering en rechtspraak om een nieuwe toeslagenaffaire te voorkomen. Dit stelt de Raad van Europa in een nog vertrouwelijk rapport over de democratie en rechtstaat in Nederland. Vooral de positie van het parlement en individuele Kamerleden moet worden versterkt.
De zogeheten Commissie van Venetië van de Raad van Europa heeft op verzoek van de Tweede Kamer onderzoek gedaan naar het functioneren van de rechtsbescherming in ons land. In het concept-rapport worden naar aanleiding van de toeslagenaffaire harde noten gekraakt over een politieke en ambtelijke cultuur waarin informatie werd achtergehouden en Kamerleden in hun werk gehinderd worden door coalitiedwang.
RTL Nieuws en Trouw hadden inzage in de concept-aanbevelingen die eind deze week in de Raad van Europa worden vastgesteld.
De belangrijkste aanbevelingen op een rij
- Burgers moeten beter worden geholpen in klachtprocedures bij overheidsinstanties; hun klachten moeten neutraal en informeel worden behandeld
- Kritische tegengeluiden binnen de overheid – die ingaan tegen het beleid – moeten op het hoogste politieke niveau terechtkomen
- De positie van de Tweede Kamer moet verstevigd, door ‘praktische en effectieve’ versterking van het informatierecht van parlementariërs, en door ook een minderheid van de Tweede Kamer het recht te geven hoorzittingen en parlementair onderzoek in gang te zetten
- Basisprincipes van behoorlijk bestuur moeten in nieuwe wetten worden opgenomen
- Onderzocht moet worden of rechters wetgeving aan de Grondwet moeten kunnen toetsen.
Opvallend zijn de verwijzingen in het concept-rapport naar de tegenwerking van kritische Kamerleden, zoals eerder bleek uit de gelekte notulen van de ministerraad. Er werd niet alleen geklaagd over oppositie-parlementariërs zoals Renske Leijten (SP), maar ook over Pieter Omtzigt (toen nog CDA) en toenmalig VVD-Kamerlid Lodders. Het rapport hekelt die coalitiedwang en de politieke cultuur die dit in stand hield.
Tegengewerkt door bewindslieden
Deze bestuurlijke houding moet veranderen, stelt het rapport: "Het zou als acceptabel en eigenlijk als normaal moeten worden gezien dat Kamerleden van coalitiepartijen het parlement als instituut vertegenwoordigen en dat het deelnemen aan parlementaire controle geen daad van deloyaliteit is."
Pieter Omtzigt heeft publiekelijk verklaard dat hij bij het onderzoek naar de toeslagenaffaire werd tegengewerkt door bewindslieden – ook van zijn eigen partij. De parlementaire ondervragingscommissie zei in het rapport Ongekend Onrecht dat informatie om politieke redenen werd weggemoffeld of achterhouden.
De Venetië-commissie is ook kritisch over de rol van de Tweede Kamer zelf bij de behandeling van wetgeving, zoals bij de introductie van de Algemene wet inkomensafhankelijke regelingen (Awir). Die harde wet – en de uitleg daarvan – droeg mede bij aan het ontstaan van de toeslagenaffaire.
Nieuwe wetten beter analyseren
In nieuwe wetgeving moeten 'hardheidsclausules' worden opgenomen, zodat de overheid burgers tegemoet kan komen als blijkt dat zij te hard worden aangepakt. Om dit te bereiken moeten de basisprincipes van behoorlijk bestuur in nieuwe wetgeving worden opgenomen. Hier wordt gedoeld op de eisen van 'redelijkheid en billijkheid' uit de Algemene wet bestuursrecht.
Bij het invoeren van nieuwe wetten moeten kabinet en Kamer de kwaliteit van wetgeving scherper analyseren en in kaart brengen welke risico’s die voor burgers opleveren.
Ook roept de Raad op om besluitvorming gebaseerd op kunstmatige intelligentie, zoals risicoselectie bij fraudebestrijding, scherp tegen het licht te houden en hier ook op te letten bij de ontwikkeling van nieuwe systemen die gebaseerd zijn op AI (artificial intelligence). Vorig jaar werd naar aanleiding van de toeslagenaffaire het risicoclassificatiemodel van Toeslagen uit de lucht gehaald, omdat dat 'discriminerend' werkte.
Misstanden eerder op tafel
De Raad van Europa stelt voor dat de rechtsspraak jaarlijks gaat rapporteren aan de andere twee staatsmachten over problemen bij de uitvoering van wetgeving, zodat misstanden eerder op tafel komen. Afgelopen vrijdag gingen Nederlandse bestuursrechters diep door het stof na een unieke reflectie over hun rol in de toeslagenaffaire. Binnenkort komt ook zo’n evaluatie door de hoogste bestuursrechter, de Raad van State.
Ook artikel 120 van de Grondwet moet tegen het licht worden gehouden. Daarin staat nu dat rechters wetgeving niet aan de Grondwet mogen toetsen. De Raad zegt dat de invoering van constitutionele toetsing mogelijk helpt, maar het is geen 'quick fix'. Daarom moeten ook andere mogelijkheden voor het verbeteren van rechtsbescherming van burgers door grondwetswijzigingen worden onderzocht.
In Den Haag werd met spanning uitgekeken naar het rapport van de Venetië-commissie. Die oordeelde eerder kritisch over lidstaten van de Raad van Europa waar het niet zo nauw wordt genomen met democratie en mensenrechten, zoals Malta, Polen en Hongarije.
De commissie spreekt vertrouwen uit in de hervormingen die zijn aangekondigd toen het kabinet aftrad na het rapport Ongekend Onrecht, over de toeslagenaffaire. De commissie zegt Nederland bij die hervormingen in de bestuurscultuur te willen blijven steunen.
